Η Σπάρτη υπήρξε μια από τις σπουδαιότερες και πιο αναγνωρίσιμες δυνάμεις όχι μόνο της ελληνικής αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας. Ακόμα και σήμερα φέρει ένα brand name που είναι παγκοσμίως γνωστό, ενώ αποτελεί σημείο αναφοράς για αρκετές κρατικές και μη, οντότητες.
Παρόλη όμως την αξία της, η Σπάρτη υπήρξε ταυτόχρονα θύμα μιας σημαντικής δυσφήμησης, ιδίως κατά τη σύγχρονη περίοδο, η οποία μείωσε την ιστορική της αξία και διαστρέβλωσε σε μεγάλο βαθμό την ιστορία και την φύση της ως πολιτικής μονάδας. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένους από τους λόγους (εσκεμμένους και μη) που οδήγησαν σε αυτή την ιστορική διαστρέβλωση, όπως:
α. Η ανιστορική εξέταση της ιστορίας κατά την οποία ορισμένοι προσεγγίζουν και εξετάζουν μια ιστορική περίοδο, έχοντας ως γνώμονα και μέτρο σύγκρισης τα δεδομένα της σύγχρονης εποχής αντί αυτών της υπό εξέταση περιόδου. Μια τέτοια προσέγγιση είναι εξόχως αντιεπιστημονική και συνιστά τον ασφαλέστερο δρόμο για την εξαγωγή λάθος συμπερασμάτων.
β. Έλλειψη ουσιαστικών γνώσεων σχετικά με το πολίτευμα και την κοινωνία της Σπάρτης καθώς και του ιστορικού πλαισίου εντός του οποίου διαμορφώθηκαν.
γ. Το γεγονός ότι μεγάλο μέρος της αρχαίας γραμματείας που μας παρέχουν πληροφορίες για τη Σπάρτη δεν προέρχεται από τους ίδιους τους Σπαρτιάτες αλλά από Αθηναίους. Πολλές φορές αυτό το γεγονός αποσιωπάται και ως εκ τούτου δε λαμβάνονται υπόψη οι πολιτικές σκοπιμότητες πίσω από τέτοιες αναφορές καθώς και το επίπεδο της αντικειμενικότητας αυτών μια και Αθήνα και Σπάρτη υπήρξαν βασικοί ανταγωνιστές κατά την αρχαιότητα. Εν ολίγοις, είναι σαν κάποιος να προσπαθεί να σχηματίσει εικόνα για την ΕΣΣΔ μέσα από αμερικανικές πηγές και το αντίστροφο.
δ. Η κυριαρχία του φιλελευθερισμού στη Δύση και η εξύμνηση της αρχαίας Αθήνας καθώς έβλεπε σε αυτή τις ιδεολογικές απαρχές του, υποβαθμίζοντας ταυτόχρονα τη σημασία της αρχαίας Σπάρτης καθώς αποτελούσε το αντίπαλο δέος.
Θα μπορούσαν να παρατεθούν και άλλοι λόγοι αλλά όπως αναφέρθηκε, η απαρίθμηση είναι ενδεικτική και όχι περιοριστική. Επανερχόμενοι στο ζήτημα της διαστρέβλωσης της ιστορίας της Σπάρτης, προκαλεί αλγεινή εντύπωση το ότι ορισμένοι (σκόπιμα ή μη) την περιγράφουν απλά ως ένα στρατοκρατικό καθεστώς παρομοιάζοντας τη με σύγχρονα αυταρχικά καθεστώτα. Η άκρως εσφαλμένη αυτή άποψη βρίθει τόσο ιδεοληψίας όσο και ιστορικής άγνοιας και εύκολα μπορεί να καταρριφθεί από κάποιον που διαθέτει έστω βασικές γνώσεις ιστορίας και πολιτικής επιστήμης.
Οι μεταρρυθμίσεις του Λυκούργου, ήδη από τον 8ο αιώνα π.Χ. μπορεί να ήρθαν ως απάντηση στις απειλές που αντιμετώπιζε το κράτος (βλ. περισσότερα στο «Η υψηλή στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης 750-192 π.Χ.» του Κωνσταντίνου Κολιόπουλου), εγκαθίδρυσαν όμως ένα καινοτόμο πολιτικό σύστημα, το οποίο ομοιάζει πολύ περισσότερο στο πολίτευμα της έμμεσης δημοκρατίας που έχουμε σήμερα από ότι το αμεσοδημοκρατικό μοντέλο της αρχαίας Αθήνας που εμφανίστηκε αιώνες αργότερα. Ταυτόχρονα, εκτός από την πολιτική ισότητα μεταξύ των πολιτών, εισήγαγε και την κοινωνική ισότητα μεταξύ αυτών (διαμοιρασμός αναπαλλοτρίωτων ίσων κλήρων κλπ).
Το πολιτικό σύστημα της Σπάρτης περιλάμβανε τους δύο βασιλείς (η Σπάρτη σε αντίθεση με την Αθήνα δεν υπήρξε μοναρχία), τη Γερουσία στην οποία συμμετείχαν οι βασιλείς ως πρώτοι μεταξύ ίσων και η οποία ήταν το βασικό νομοθετικό σώμα καθώς και την Απέλλα όπου συμμετείχαν όλοι οι έχοντες πλήρη πολιτικά δικαιώματα (Όμοιοι) και η οποία ενέκρινε τους νόμους που πρότεινε η Γερουσία. Αργότερα προστέθηκε και ο θεσμός των πέντε εφόρων, στον οποίο εναλλάσσονταν όλοι οι πολίτες, είχε θητεία ενός έτους και σκοπός του ήταν ο έλεγχος της εξουσίας. Είναι φανερό ότι το πολιτικό σύστημα της Σπάρτης έβριθε μηχανισμών εξισορρόπησης και ελέγχου της εξουσίας και δεν είναι υπερβολή αυτό που έχει γραφεί σε αρκετές μελέτες ότι πολλά σύγχρονα συστήματα διακυβέρνησης όπως το προεδρικό σύστημα των ΗΠΑ, με τα δικά του checks and balances, έλκει την καταγωγή του στο μοντέλο της αρχαίας Σπάρτης.
Η Σπάρτη δεν υπήρξε ποτέ μια σκοταδιστική δύναμη όπως προσπαθούν ορισμένοι αφελείς να την περιγράψουν. Αντιθέτως, τηρουμένων των ιστορικών αναλογιών, υπήρξε ένα μοντέλο διακυβέρνησης με έντονο το στοιχείο της κοινωνικής ισότητας.
Στη Σπάρτη οι βασιλείς δεν ήταν οι απόλυτοι κυρίαρχοι που εξουσίαζαν κατά το δοκούν, αντιθέτως όπως αναφέρει ο αείμνηστος Δημήτρης Λιαντίνης, πολεμούσαν δίπλα στους απλούς στρατιώτες σαν ίσοι και στην ώρα του φαγητού η μονή διαφορά τους από τους πολίτες ήταν ότι κάθονταν στην κορυφή της τράπεζας και αντί για μια μερίδα, λάμβαναν δύο.
Το πολιτικό και κοινωνικό σύστημα της Σπάρτης επαινέθηκε ακόμα και από επιφανείς Αθηναίους όπως ο Πλάτωνας και ο Ξενοφώντας. Μάλιστα ο Ξενοφώντας έστειλε τα παιδιά του να περάσουν την περίφημη σπαρτιατική εκπαίδευση, την «Αγωγή».
Αλήθεια σε ποια αρχαία ή ακόμα και σύγχρονη κρατική οντότητα, η άποψη ενός πολίτη θα υπερίσχυε της άποψης ενός βασιλιά όπως έγινε στην Απέλλα μεταξύ του εφόρου Σθενελαΐδα και του βασιλιά Αρχίδαμου, όπου ο πρώτος, σε αντίθεση με τον δεύτερο, ήταν υπέρ του πολέμου με την Αθήνα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Θουκυδίδης;
Σημειωτέον ότι αυτό το πολιτικό σύστημα, εδραιώθηκε και λειτουργούσε αιώνες πριν τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη που οδήγησαν τελικώς στην εδραίωση του αμεσοδημοκρατικού πολιτεύματος στην Αθήνα.
Η θέση της γυναίκας στην αρχαία Σπάρτη αποτελεί άλλη μια απόδειξη του πόσο παραπλανημένοι είναι όσοι αντιλαμβάνονται τη Σπάρτη μόνο ως μια στρατιωτική μηχανή. Οι γυναίκες στη Σπάρτη σε αντίθεση με τη συνήθη πρακτική στην αρχαιότητα (και ακόμα και τώρα σε μεγάλο τμήμα του πλανήτη) δεν ήταν περιορισμένες στις οικίες, τουναντίον λάμβαναν εκπαίδευση και γυμνάζονταν όπως και οι άνδρες. Επειδή οι άρρενες πολίτες ήταν υποχρεωμένοι να αφιερώνουν τη ζωή τους στις στρατιωτικές και άλλες μορφές της δημόσιας υπηρεσίας, οι γυναίκες της Σπάρτης φρόντιζαν για τα κτήματα των συζύγων τους, με άλλα λόγια έλεγχαν τον οικογενειακό πλούτο και στην πραγματικότητα, το σύνολο της αγροτικής οικονομίας. Στον αντίποδα, σε πόλεις όπως η Αθήνα, ήταν παράνομο για μια γυναίκα να ελέγχει περισσότερα χρήματα από ότι χρειάζεται για να αγοράσει ένα δοχείο σιτηρών.
Εξέχουσας σημασίας ήταν το γεγονός ότι οι Σπαρτιάτισσες μπορούσαν να κληρονομήσουν και να μεταφέρουν τον πλούτο. Η αυξημένη κοινωνική θέση των γυναικών αντανακλάται στις περιγραφές σύμφωνα με τις οποίες είχαν «άποψη» (ακόμη και πολιτική). Είναι γνωστή η περίπτωση όπου όταν η σύζυγος του βασιλιά Λεωνίδα, Γοργώ, ρωτήθηκε γιατί οι Σπαρτιάτισσες ήταν οι μόνες γυναίκες στην Ελλάδα που «κυβερνούν» τους συζύγους τους, απάντησε «επειδή είμαστε οι μόνες γυναίκες που γεννούν άνδρες». Με άλλα λόγια, μόνο οι άνδρες που είχαν την αυτοπεποίθηση να δεχθούν τις γυναίκες ως ίσες ήταν πραγματικοί άνδρες. Πραγματικά, επισκέπτες από άλλες Ελληνικές πόλεις σχολίαζαν για τις Σπαρτιάτισσες ότι όχι μόνο είχαν άποψη, που δεν φοβόντουσαν να εκφράσουν δημόσια, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις ανάγκαζαν τους συζύγους τους να τις αποδεχθούν!
Κατά τον Αριστοτέλη, ένας εκ των δύο λόγων για τους οποίους το «Σύνταγμα» της Σπάρτης ήταν κατακριτέο, ήταν η ελευθερία των Σπαρτιατισσών καθώς υποστήριζε ότι «οι Σπαρτιάτες διοικούνταν από τις συζύγους τους».
Η αρχαία Σπάρτη θα μπορούσε να ιδωθεί και ως ένα κοινωνικό πείραμα το οποίο είχε στον πυρήνα της ύπαρξής του, την ευημερία του συνόλου και όχι του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Υπέρτατη αξία θεωρείτο η θυσία υπέρ του συνόλου εξου και οι μόνοι τάφοι επί των οποίων αναγραφόταν όνομα ήταν στις περιπτώσεις ανδρών που έπεσαν στο πεδίο της μάχης και γυναικών που απεβίωσαν κατά τον τοκετό, γιατί και οι δύο πράξεις θεωρούνταν προσφορά προς το κράτος. Η κοινωνία δεν ήταν απλά το άθροισμα των επιμέρους ατόμων που την αποτελούσαν αλλά κάτι πολύ μεγαλύτερο, μια αυτόνομη οντότητα, ένας οργανισμός ανώτερος από το άτομο όπως θα την χαρακτήριζε ο Auguste Comte και η κοινωνιολογική προσέγγιση της «Οργανικότητας». Αυτή ακριβώς η έμφαση στο σύνολο και όχι στο άτομο αν και αποτελεί έκφραση αλτρουισμού, αποτέλεσε και ένα λόγο δυσφήμησης της Σπάρτης, ιδίως μετά την άνοδο του φιλελευθερισμού, καθώς συσχετίστηκε εσφαλμένα με σύγχρονα αυταρχικά καθεστώτα (φασισμός, κομμουνισμός κλπ) που προπαγάνδιζαν μεν υπέρ του συνόλου αλλά στην πραγματικότητα ενεργούσαν με γνώμονα το συμφέρον των ηγετικών τους ομάδων.
Όσοι μιλούν εύκολα για πολιτισμική ανυπαρξία της αρχαίας Σπάρτης ξεχνούν ή δε γνωρίζουν ότι ένας εκ των επτά σοφών της αρχαιότητας ήταν ο Χείλων ο Λακεδαιμόνιος, ενώ στον τομέα της λυρικής ποίησης, ένας εκ των κορυφαίων ελεγειακών ποιητών υπήρξε ο Τυρταίος. Αδυνατούν να κατανοήσουν ότι οι Σπάρτη είχε άλλες αξίες και ηθική και έδινε περισσότερο βάση στην πρακτική φιλοσοφία και τις αρετές. Για τους Σπαρτιάτες σημασία είχε η λειτουργικότητα και όχι η κατασκευή αφηρημένων θεωρητικών σχημάτων. Αγνοούν επίσης ότι τα μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία της Σπάρτης ήταν από τα πιο περιζήτητα σε όλη τη Μεσόγειο και τα αγγειοπλαστικά εργαστήρια της πόλης ήταν από τα πιο φημισμένα του αρχαίου κόσμου.
Είναι αλήθεια ότι ένας επισκέπτης στη Σπάρτη δε θα δει να στέκουν πολλά μεγαλοπρεπή αρχαία μνημεία όπως σε άλλες περιοχές. Αυτό όμως δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι δεν υπήρχαν μεγαλειώδη μνημεία, μοναδικού αρχιτεκτονικού κάλλους στην αρχαία Σπάρτη. Μια ανάγνωση των Λακωνικών του Παυσανία, όπου ο αρχαίος περιηγητής περιγράφει τα ιερά, τα μνημεία, τα κολοσσιαία αγάλματα θεών και ηρώων και τα μοναδικής ομορφιάς διώροφα οικοδομήματα όπως η Περσική Στοά, η στέγη της οποίας στηριζόταν από αγάλματα Περσών σε βάθρα, είναι αρκετή ώστε να συνειδητοποιήσει ο καθένας τη μεγαλοπρέπεια των κτισμάτων της εποχής.
Η κραυγαλέα απουσία όλων αυτών των αρχιτεκτονικών θησαυρών του παρελθόντος οφείλεται τόσο σε ανθρωπογενείς όσο και μη ανθρωπογενείς παράγοντες. Στους δεύτερους συγκαταλέγονται οι σεισμοί που κατάστρεψαν πολλές φορές την περιοχή στο διάβα των αιώνων. Όσον αφορά στους ανθρωπογενείς παράγοντες, αυτοί έχουν συγκεκριμένα ονόματα, τα οποία αποτελούν ύβρη στον πολιτισμό και αυτά είναι Αλάριχος και Αββάς Michel Fourmont.
Ο Αλάριχος επικεφαλής χιλιάδων Βησιγότθων εισέβαλε στον Ελλαδικό χώρο και το 396 μ.Χ. η Σπάρτη υπέστη την καταστρεπτική του μανία όπως και πολλές άλλες Ελληνικές πόλεις. Ο,τι απέμεινε από τον Αλάριχο καταστράφηκε με εκδικητική μανία από τον διαβόητο Γάλλο Αββά, Michel Fourmont τον 18ο αιώνα μ.Χ., ο οποίος ό,τι αρχαιολογικό εύρημα δεν μπορούσε να πάρει μαζί του, το κατέστρεφε. Ο συγκεκριμένος προκειμένου να εκδικηθεί τους Μανιάτες αποφάσισε να καταστρέψει ολοσχερώς τα αριστουργήματα των προγόνων τους και επέλεξε την αρχαία Σπάρτη. Είναι ενδεικτικό ότι σε μια από τις επιστολές του, έγραφε χωρίς ίχνος ντροπής για τις καταστροφές που προξένησε στην πόλη, «Την έσβησα, την κατέσκαψα, την εκθεμελίωσα, δεν της άφησα λίθο επί λίθου».
Στη σκέψη ενός εκ των κορυφαίων εκφραστών του ρεαλισμού, του Niccolò Machiavelli, κεντρική θέση κατέχει η έννοια της ανάγκης (nécessité), η οποία συνδέεται στενά με την έννοια της επιβίωσης και της ευημερίας μιας κρατικής οντότητας. Αυτή η ανάγκη ήταν που οδήγησε τους Σπαρτιάτες να αλλάξουν προτεραιότητες, αναδομώντας πλήρως το κοινωνικοπολιτικό τους σύστημα. Όπως αναφέρει και ο Θαλής ο Μιλήσιος, «Ισχυρότατον ανάγκη• κρατεί γαρ πάντων».
Για να προλάβω ορισμένους, το παρόν κείμενο δεν έχει στόχο να μειώσει την αξιοθαύμαστη ιστορία άλλων περιοχών της χώρας μας. Ούτε υπαινίσσεται ότι η αρχαία Σπάρτη ήταν ένας παράδεισος επί της γης όπου η αδικία είχε εξαλειφθεί και όλα αποτελούσαν παράδειγμα προς μίμηση. Επιδιώκει όμως να αναδείξει τις πολλές «παρεξηγήσεις», εκούσιες ή ακούσιες, οι οποίες προώθησαν στο ευρύ κοινό μια στρεβλή εικόνα για την αρχαία Σπάρτη, δυσφημίζοντας την πραγματική της ιστορία και αξία. Η αποκατάσταση ορισμένων ιστορικών αληθειών είναι απαραίτητη και επιτακτική και για όσους καταγόμαστε από τη συγκεκριμένη πόλη, είναι ένας φόρος τιμής στους προγόνους μας. Ίσως στο σύγχρονο κόσμο που επικρατεί μια ατέρμονη φλυαρία, άκρατος εγωισμός και ο υλισμός έχει αναχθεί σε αυτοσκοπό, θα ήταν καλό να έρθουμε σε επαφή με αξίες της αρχαίας Σπάρτης όπως η λιτότητα, το φιλοσοφείν και η φιλαλληλία.
Άρθρο του Γιώργου Παπαπολυχρονίου
*Οι απόψεις που δημοσιεύονται εκφράζουν το συντάκτη κάθε άρθρου και δεν αποτελούν συμπεράσματα ρεπορτάζ ή τοποθέτηση της ιστοσελίδας.